کارگاه لنج‌سازی گوران قشم چیست؟ برگی زنده از تاریخ
کارگاه لنج‌سازی گوران قشم چیزی است که جزیره به آن نیاز داشته چراکه مانند دیگر مناطق جنوبی کشورمان، به دلیل مجاورت با خلیج‌فارس همیشه رابطه‌ای عمیق با دریا داشته است. این مناطق از جمله قشم، راه‌های ارتباطی مهم و قوی بوده‌اند که در آن‌ها کالاها، انسان‌ها و حتی اطلاعات ردوبدل می‌شده‌اند.
بنابراین مردم با هم‌نشینی با دریا یاد گرفتند که چگونه با آن هم‌خو شوند و زندگی خود را از طریق اقیانوس بگذرانند. زندگی اهالی قشم هرگز از دریا جدا نبوده است و دریا پایه زندگی آن‌ها را ساخت. در این میان صنعتی بسیار قدیمی به نام «لنج‌سازی» در قشم به وجود آمد که امروزه یکی از زیباترین هدف‌های گردشگری قشم است.
در این متن با ما همراه باشید تا با روایت لنج‌سازی آشنا شویم و باهم به لنج‌سازی گوران برویم.
لنج چیست؟
لنج‌سازی قدیمی‌ترین صنعت قشم و سواحل خلیج‌فارس بوده که از دوران‌های خیلی دور جزئی از زندگی مردم قشم شده است. تصور کنید که زندگی مردم جزیره‌ای مثل قشم بدون لنج‌سازی می‌توانست چطور باشد؟
مردم قشم مانند اغلب مردمان سواحل‌نشین متوجه شدند که خیلی زود باید خودشان وسیله دریانوردی بسازند. لنج می‌توانست هم صید ماهی و دیگر موجودات دریایی را ممکن کند. و هم اینکه وسیله‌ای بود برای سفر و داد‌وستد کالاها و فرهنگ‌ها با دیگر مردمان.
مردم اولین لنج‌ها را با تنه درختان و برگ‌های نخل ساختند و آن‌ها باعث رونق زندگی مردم شدند. از آن سو دسترسی خلیج فارس به دریای آزاد و ایجاد امکان تجارت دریایی، صنعت لنج‌سازی را رونق داد.
لنج در حقیقت وسیله‌ای کوچکتر از کشتی‌ها و بزرگتر از قایق‌ها است. لنج‌ها کشتی‌های کوچک یا قایق‌های بزرگی هستند که با موتور حرکت می‌کنند اما براساس قایق‌های بادبانی در خلیج فارس ساخته می‌شوند.
لنج و انواع آن
برای ساخت لنج ماده اصلی که به کار می‌رود چوب است بنابراین استحکام آن اهمیت دارد. در ساخت لنج بیشتر از چوب ساج هندی استفاده می‌شود چراکه بسیار سخت و محکم است. اما چوب کهور، کرت یا کنار که بومی هستند نیز در ساخت لنج استفاده می‌کنند.
با توجه به نوع مواد استفاده شده در ساخت لنج‌ها و همچنین نحوه حرکت و ظرفیت آن‌ها به بیش از ۱۰ نوع تقسیم می‌شوند. انواع لنج‌ها شامل بوزی، تشاله، جالبوت، سماچ، بوم، بغله، سمبوک، ترتری، و … می‌شود. از طرفی انواع لنج‌ها همیشه کاربردهای یکسانی ندارند و هر کدام بسته به مواردی که گفته شد برای استفاده خاصی به کار می‌روند.
کارگاه لنج‌سازی گوران قشم کجاست؟ قطب لنج‌سازی جنوب
روستای گوران یکی از قدیمی‌ترین مراکز ساخت لنج در جزیره قشم، سرزمین آب و آفتاب است. این روستا در بخش حرا، دهستان صلخ در ۴۰ کیلومتری قشم با فاصله حدود ۴۰ دقیقه از شهر قشم قرار دارد. روستای گوران، بندر گوران را دارد که از ابتدا مرکزی مهم برای تجارت دریایی بوده و از بند‌رها‌ی مهم ایران محسوب می‌شود.
صنعت لنج‌سازی در گوران به قدری قدیمی است که می‌توان گفت اولین لنج‌های ایران در آن ساخته شده است. در کارگاه لنج‌سازی به سازنده‌گان و تعمیرکاران لنج‌ها به زبان محلی «گلافان» (Gallaf) گفته می‌شود. شاید جالب باشد که بدانید در این کارگاه کار ساخت‌وساز با برنامه‌های مهندسی رایانه‌ای و اطلاعات دقیق نوشته‌شده صورت نمی‌پذیرد. بلکه افراد با تکرار، تمرین و یادگیری از مرحله شاگردی در کنار گلافان به مرحله استادی می‌رسند.
در کارگاه شما هرگز دست‌نوشته‌ها، کتاب‌ها یا دستورالعمل‌های کتبی در دست افراد نمی‌بینید، همه چیز در ذهن آن‌ها هک شده است. از طرفی کار لنج‌سازی بسیار دقیق است و شما باید در هر کاری به مرحله استادی و مهارت کافی رسیده باشید. یکی از مراحل مهم لنج‌سازی استفاده از میخ‌ها، پیچ‌ها و مهره‌های فلزی برای جاهای مختلف لنج است.
در این مرحله هم، حتی کوبیدن میخ‌ها و میزان ضربه‌ای که وارد می‌کنید مهم است چراکه در صورت اشتباه آب به لنج نفوذ می‌کند و باعث پوسیدگی آن می‌شود. البته حتی اگر استاد باشید باز هم شکاف‌هایی در چوب‌ها ایجاد می‌شود که برای رفع آن از روغن کنجدی استفاده می‌کنند که در زبان بومی «کلفات» (Kalfat) نامیده می‌شود. در انتهای کار نیز گلافان شروع به روغن‌مالی بدنه لنج می‌کنند.
با بازدید از کارگاه لنج‌سازی گوران شما وارد دنیای روایی آن می‌شوید و بازیگران ماهر این روایت، استادان و شاگردانی هستند که با لباس‌های محلی در حال ساخت لنج‌هایی بسیار بزرگتر از خودشان هستند. دیدن این صحنه گردشگران را غرق در خیال می‌کند گویی روایتی همچون ساخت کشتی نوح را به چشم می‌بینند. این بازدید را هرگز از دست ندهید.
موزه کارگاه لنج‌سازی قشم: ثبت‌شده در یونسکو
کارگاه لنج‌سازی گوران یکی از مهم‌ترین مکان‌های قشم در راستای شناخت فرهنگ و صنایع دستی نگین خلیج فارس است. بنابراین جای تعجب ندارد که کارگاه لنج‌سازی گوران در سال ۲۰۱۱ در فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان یکی از مراکز صنایع دستی ایران ثبت شد.
کارگاه لنج‌سازی گوران جزئی از ژئوپارک قشم است و در سال ۱۳۹۶ نیز موزه‌ای در این مکان شگفت‌انگیز راه‌اندازی شد. در موزه لنج‌سازی گوران شما می‌توانید با روایت تاریخ لنج‌سازی بیشتر آشنا شوید و درباره صیادی نیز بیشتر بدانید. این موزه و عظمت کار ساخت لنج، برای اغلب گردشگران بسیار جذاب و منحصربه‌فرد است.
مراسم به آب انداختن لنج: آئینی فراموش‌شده اما زیبا در جزیره قشم
بله درست خواندید، مراسم به آب انداختن لنج! قدیم لنج‌ها بعد از اینکه آماده می‌شدند با آئین خاصی به آب انداخته می‌شدند. در این مراسم تمام اهالی از پیر تا جوان شرکت می‌کردند. صاحب لنج، ناخدای لنج، حتی برای روز انداختن لنج در آب با ریش‌سفیدان مشورت می‌کرد که اغلب روزهای شنبه یا دوشنبه تعیین می‌شدند. سپس روز موعود فرا می‌رسید و با یک همکاری بی‌نظیر این اتفاق می‌افتاد.
برای چشم‌زخم، بر میل جلو لنج سنگ نمکی از کوه نمکدان می‌آویختند و برای خوش‌یمنی با «گِلَک» چلیپایی بر لنج می‌کشیدند. البته که «بندیره‌ای» سبز و پرچم ایران نیز بر فراز لنج بالا می‌رفت. و بعد از همه این‌ها «دوور» (Dowvar) شروع به هنرنمایی می‌کرد. دوور یک بخش چوبی به عنوان ماشین مکانیکی مثل سکان است که به وسیله ۱۰ تا ۱۲ نفر چرخانده می‌شد. این وسیله با فاصله‌ای از لنج در خشکی قرار داشت و با چرخیده شدن دوور قرره آن می‌چرخید و طناب‌ها که یک سر آن به لنج بسته بودند کشیده می‌شدند. با این کار لنج آرام آرام به سمت دریا کشیده می‌شد.
یکی از زیبایی‌های این مراسم یامال‌ها بودند که امروزه چیز زیادی از آن‌ها باقی نمانده است. یامال‌ها آوازهای کار دریا و خشکی بودند که در هنگام کار به صورت دسته‌جمعی به صورت یک تک‌خوان و جوابگو‌ها (ملوان‌ها و جاشوها) خوانده می‌شدند. مانند این نمونه:
هِله ِ یامله ِهِله ِیامله- ِهِله یا َدووَر شامی- ِهِله یامله ِهِله ِ یامله ِهِله یا َدوو َر شامی- َدوِریا َدووَر شامی- وَرشو ورشو خلیلو سوریا- کلیو ورشو خلیلو سوریا
در این مراسم پرشور همراه با کار سختی که افراد انجام می‌دادند، شوروشوق یامال‌ها و همینطور نگاه با هیجان تماشاچیان، لنج رهسپار دریا می‌شد.
بهترین زمان بازدید از کارگاه لنج‌سازی گوران و مکان‌های دیدنی نزدیک به آن
بهترین زمان برای بازدید از جزیره قشم فصل خنک یعنی پاییز، زمستان و اوایل بهار است. وقتی می‌خواهید به بازدید از کارگاه لنج‌سازی بروید شاید بهترین زمان، زمانی باشد که افراد در زمان استراحت هستند و شاید شما بتوانید با آن‌ها به هم‌صحبتی شیرین بپردازید.
از آن‌جایی که اغلب ژئوسایت‌های ژئوپارک قشم در غرب جزیره هستند پس کارگاه به اغلب ژئوسایت‌ها نزدیک است. اما شاید بتوان گفت که به جنگل حرا، کوه نمکدان، تنگه چاهکوه و عالی، دره تندیس‌ها و بام قشم نزدیکتر است.
فراموش نکنید که برای بازدید از مناطق مختلف قشم همیشه بهترین روش گشت‌وگذار با یک لیدر محلی و ماهر است. شما می‌توانید در اقامتگاه بوم‌گردی کلودنگ در تورهای گردش در قشم شرکت کنید و تمام جزیره از جمله کارگاه لنج‌سازی گوران را ببینید.
می‌توانید همین الان سفر خود به قشم را روزو کنید.
منابع برای مطالعه بیشتر:
مرداسنگی، عبدالجلیل. (۱۳۹۳). روایتی از مراسم به آب انداختن لنج در روستای سرریگ (جزیره قشم). مطالعات خلیج فارس، ۱ (۲)، ۱۱۶-۱۲۰.
سایت ژئوپارک قشم.
طاهری، رضا. از مروارید تا نفت( تاریخ خلیج فارس از بندر سیراف تا کنگان و عسلویه). تهران: نشر نخستین.
