مراسم زار و اسرار رمزآلود آن چیست؟
مراسم زار به عنوان نمونه‌ای از موسیقی‌درمانی در برخی مناطق ایران مانند استان هرمزگان هنوز اجرا می‌شود. موسیقی‌درمانی یک موضوع جهانی و تاریخی است که در بسیاری از کشورها مانند کشورهای آفریقا و آسیا سبک و سیاق گذشته خود را حفظ کرده‌اند. آیین زار، با آداب و اجرای موسیقی هدف و کارکردی درمانی دارد که به عنوان بخشی مهم از فرهنگ مردم باید حفظ و شناخته شود.
مجموعه کلودنگ در این مقاله تلاش می‌کند تا شما را با معنی واقعی مراسم زار و مراحل مختلف آن آشنا کند.
مراسم زار و بادها
در گذشته اقوام مختلف خدایان مختلفی داشته‌اند و یکی از خدایان اسرارآمیز هندوایرانی‌ها باد یا هوا بوده است که در ایران باستان «وایو» خوانده می‌شده است. وایو همیشه شخصیت و چهره‌ای دوگانه از روح نیک و روح بد داشته است چراکه باد قابلیت حرکت در هر دو جهان خیر و شر را داشته است. در واقع از آن‌جا که باد عنصری ناپیدا بوده برای انسان‌ها تبدیل به عنصری ناشناخته شده که می‌تواند باعث خیر یا شر شود و این موضوع نامشخص است. بعدها با ظهور اسلام در ایران این عقاید تبدیل به مفهوم کنایه‌ای باد از جن شد.
ورود سیاهپوستان از کشورهای آفریقایی به عنوان برده در جنوب و بنادر ایران باعث شد تا فرهنگ این کشورها نیز وارد ایران شود که شامل موسیقی‌درمانی و اعتقاد به قوای مرموز و جادویی باد می‌شده است. در سواحل جنوبی ایران این باور وجود دارد که بادها با نام‌های مختلف همچون زارها، نوبان، لیوا، و باد جن و غیره می‌توانند قدرت‌های مختلفی داشته باشند و هر کس که گرفتار آن‌ها شود راهی جز تسلیم‌شدن و قربانی‌دادن ندارد.
در حقیقت بادهایی همچون زار، نوبان و مشایخ که در فرهنگ جنوبی بیشتر شایع هستند در همان ابتدا فرد را نمی‌کشند. بنابراین فرد مبتلا به این بادها نیاز به کمک افرادی دارد که «اهل هوا» خوانده می‌شوند تا طی مراسم‌هایی مشخص آن باد از روحشان جدا و درمان شوند.
فراموش نکنید که این بادها در هر منطقه‌ای ممکن است نام‌ها و تاثیرات مختلفی داشته باشند. بادها در بلوچستان به ۵ گروه زارها (۱۷ نوع)، بادها (۱۲ نوع)، جن‌ها (۵ نوع)، دیوها (۲ نوع و کشنده هستند) و مشایخ (۲۲ نوع) و در سواحل خلیج فارس به ۷ گروه زار (۷۲ نوع)، نوبان (این نوع باد معمولا فرد را علیل و بی‌حرکت می‌کند)، مشایخ (بادهای مسلمان)، جن، لیوا، پری (۲ نوع کافر و اهل حساب‌کتاب)، و غول (کشنده است) تقسیم می‌شوند. هر قومی نیز ممکن است خصوصیات متفاوتی برای این بادها در نظر بگیرد اما در بین همه آن‌ها مشترک است که برخی بادها مسلمان و برخی کافرنند مثلا زار کافر و خطرناک هستند. مشایخ نیز نزد ایرانیان به معنی ارواح نیاکان و مسلمان است.
کلمه زار از کجا آمده است؟
زار کلمه‌ای است که از حبشه وارد اسلام شده است و ریشه‌ای امهری دارد که به زبان عربی وارد شده سپس به زبان فارسی راه یافته است. زار در حقیقت جنی حلول‌یافته در وجود انسان است که در نیجریه حوری، در حبشه زار، در مالایا آموک، در کوشی جار در داریا دارو، در سومالی سار و در فارسی زار نامیده می‌شود.
این اعتقاد وجود دارد که باد زار بیشتر از سواحل شرقی آفریقا، زنگبار، سومالی و حبشه وارد سواحل جنوبی ایران می‌شود. و مردم باور دارند این باد می‌تواند هر کسی را که بالای ۱۰ سال است مبتلا کند.
مفهوم مراسم زار چیست؟
مراسم زار، با وجود تمام رازها و مسائل ترسناکی که درباره‌اش گفته می‌شود در حقیقت یک روش موسیقی‌درمانی، هنردرمانی و گروه‌درمانی است. موسیقی نقشی اساسی در زندگی مردم ابتدایی ایفا کرده و با رقص پیوند دارد. همیشه در تمام جهان و آیین‌ها باور به قدرت شفابخشی صدا و موسیقی وجود داشته است که اکنون در مراسم‌هایی همچون مراسم زار خود را نشان می‌دهد.
هیچ مراسم زاری بدون موسیقی و سازِ مخصوص خود برگزار نمی‌شود و جالب است بدانید که هر باد موسیقی مخصوص خود را دارد. بنابراین مراسم زار در مفهوم اصلی خود نوعی موسیقی درمانی دقیق و با جزئیات زیاد است که تلاش می‌کند با موسیقی و به خلسه‌بردن فرد بیمار، او را از شر بیماری‌های روانی یا فیزیکی رها کند.
مراحل مراسم زار کدامند؟
مراسم زار، مراحل و برگزارکنندگان مخصوص خود را دارد. هر بادی جادوپزشک مخصوص خود را دارد که درباره زار بابازار و مامازار را داریم که مراسم را برگزار می‌کنند و می‌توانند با باد ارتباط بگیرند و آن را خارج کنند. بابازارها و مامازارها بسته به تعداد خیزران‌هایی که دارند و تعداد و بزرگی ارواحی که خارج کرده‌اند سلسله‌مراتب مختلفی دارند.
کسی که مبتلا به زار می‌شود فرس یا مرکب زار نامیده می‌شود. و افرادی که پس از برگزاری مراسم درمان می‌شوند «اهل هوا» نامیده می‌شوند. البته این بیماری درمان دائمی ندارد و اهل هوا هر سال باید برای خود مراسم برگزار کنند تا از آزار باد در امان باشند. مراحل مراسم زار را به طور کلی می‌تواند به سه بخش مُجَرَتی، حجاب، و پایین‌آوردن باد تقسیم کرد.
مرحله اول مراسم زار
مرحله اول زمانی است که فرد مبتلا پس از مراجعه به پزشک و ناامیدی از درمان نزد بابازار یا مامازار می‌رود. در این مرحله درمان‌گر دستور می‌دهد یک عدد مرغ سیاه، سه عدد ماهی کوچک بدون نمک، به اندازه سه چنگال خرما، سه عدد قرص نان، مقداری جو، گشته، کندروک درمانی فراهم کنند. سپس مرغ را سربریده و قسمت‌های تقسیم‌شده آن را در جهت‌های مختلف پرت می‌کند. بعد بیمار را روی چادری می‌گذارد که روی گشته و کندروک پهن شده است. بیمار از ۱۲ شب تا صبح تنها است. درمان‌گر روز بعدی بدن بیمار را تمیز می‌کند و در مرحله بعدی بیمار ۳ شبانه روز در حجاب دور از چشم دیگران نگهداری می‌شود.
در بخش بعد کُندروک، گِشته، عود و صَندل را در گِشته‌سوز می‌ریزند و دود آن را به بیمار می‌دهند. سپس بیمار را شستشو داده و یک روز صبر می‌کنند اگر باد بدن بیمار را ترک نکرد، درمان‌گر با چوب خیزران تهدید می‌کند و حتی بیمار را می‌زند و از جن سوال می‌پرسد.
اگر جن خواسته‌های خود را بگوید در آن‌صورت درمان‌گر سفره‌ای پهن می‌کند و بعد مرغی سیاه یا قرمز را بدون نمک می‌پزند و درون سینی با نان محلی بدون نمک «کُلُک» و حلوا می‌گذارند. این سینی را به بیابان برده و دورتادور آن دوازده عدد جاروی مغ می‌گذارند. سپس بر سر آن‌ها پنبه می‌گذارند و آتش می‌زنند و از ساعت ۱۲ شب تا صبح سینی روی زمین می‌ماند. اگر اجنه غذاها را بخورند بیماری درمان می‌شود. به درمان بیمار و خروج جن مُجَرَتی می‌گویند که همیشه شب‌های چهارشنبه آن را انجام می‌دهند.
مرحله دوم مراسم زار
در مرحله دوم اگر بیمار درمان نشود دوباره ۳ تا ۷ روز در حجاب می‌رود و پس از شستشوی بدن بیمار درمان‌گر به بدن بیمار «گَره‌کو» (ریحان، زعفران، بوخش، هل، جوز، روغن یاسمین و ..) می‌زند و ماساژ می‌دهد. البته این ترکیبات در مناطق مختلف متفاوت هستند. پس از ماساژ بیمار را به حمام برده تطهیر می‌کنند و سه شب برای بیمار مراسم می‌گیرند.
مرحله سوم مراسم زار
در مرحله سوم از ساعت ۱۰ شب تا دم صبح، مجلس بازی زار را تشکیل می‌دهند. در مراسم فقط اهل هوا شرکت می‌کنند که شرکت آن‌ها اجباری است. مراسم را کاملا دور از دید غریبه‌ها برگزار می‌کنند. به در ورودی مفتول آهنی نصب می‌کنند و بیمار باید سه بار عبور کند و بعد بنشیند. سپس در حالی که همه دایره‌وار نشسته‌اند موسیقی شروع می‌شوند. با شروع موسیقی بیمار شروع به رقص و ورود به حالت خلسه می‌کند. مُغنی شعرها را می‌خواند و اهل هوا تکرار می‌کنند. اشعار مراسم زار به زبان سواحیلی و عربی است و مضمون‌های مختلفی دارد.
در زمان رقص و خلسه بیمار، درمان‌گر از جن درخواست‌های او را می‌پرسد و سپس قول می‌دهد که خواسته‌ها را برآورده کند تا او از بدن بیمار خارج شود. البته زار خارج می شود اما باد تا همیشه در سر بیمار وجود خواهد داشت.
زیورآلالت و بندیره مراسم زار
براساس نوع باد، درمان‌گرها انگشترهای مختلفی را می‌پوشند. مثلا انگشتر با فرم بیضی، جنس نقره با نام شیخ بغدادی برای مراسم مشایخ و برای شیخ فرج انگشتر با فرم مربع و جنس نقره و ۱۶ گوی استفاده می‌شود. بندیره‌ها (پرچم‌ها) در مراسم زار حتما استفاده می‌شوند که رنگ‌ها و طرح‌های متفاوت دارند. مثلا نماد دو شمشیر که همدیگر را قطع کرده‌اند نماد قدرت و محافظ بیمار در برابر ارواح خبث است. ماه نماد نور در تاریکی و خنجر نشانه محافظت است. رنگ پرچم‌ها در ایران اغلب به رنگ سبز و رنگ شمشیر یا خنجر به رنگ سفید است.
موسیقی مراسم زار چیست؟
موسیقی مراسم زار بیش از هر چیزی شامل ساز دُهُل است که انواع مختلفی از آن را در مراسم به کار می‌گیرند. دُهُل‌های مراسم زار اغلب به شکل استوانه‌ایی و از نوع دمّام هستند. ساز دُهُل دوسر، گپ، رحمانی، بول کُم، پیپه، جُرّه، و مودِندو دُهُل‌های مراسم زار هستند. در جزیره قشم در روستای سلخ در مراسم زار از ۴ عدد دُهُل، دو عدد دُهُل گپ و یک عدد دُهُل کسر استفاده می‌شود. تعداد دُهُل‌ها برای هر زاری متفاوت است و آواز مخصوص به خود را دارد.
جنبه موسیقیایی مراسم زار در اصل ریشه آفریقایی دراد و خاستگاه اصلی آن اتیوپی و زنگبار است. این موسیقی باعث نوعی آرامش و خلسه می‌شود و استرس بیمار را تا مدت طولانی کاهش می‌دهد.
منابع برای مطالعه بیشتر
هاشمی‌پور، ایثار (۱۳۹۷). تحلیلی بر ساختار و کاربرد موسیقی مراسم زار در هرمزگان. پایان‌نامه ارشد،دانشکده هنر و معماری، گروه پژوهش هنر، یزد، اردکان.
تکروی، مسعود؛ دهنوی، امیرفرزام (۱۴۰۲). مطالعه تطبیقی موسیقی درمانی در مراسم‌های زار و پرخوانی در استان‌های هرمزگان و گلستان. جستارنامه فرهنگ و هنر اسلامی، ۶(۲)، صص ۲۵۷-۲۴۶.
