موسیقی محلی قشم: معرفی سازهای سنتی جزیره
موسیقی محلی قشم همیشه یکی از پایه‌های اصلی هویت فرهنگی و هنری این جزیره جهانی بوده است. فرهنگ و هنر جزیره قشم به قدری غنی است که بارها افراد مختلف همچون وزیر فرهنگ ابراز کرده‌اند که قشم باید قطب فرهنگی خلیج فارس شود.
موسیقی محلی قشم سهم زیادی در صنعت گردشگری جزیره قشم دارد و باعث توسعه گردشگری موسیقی است. ترکیب گردشگری تفریحی با گردشگری موسیقی می‌تواند هر سفری را چندین برابر شادتر کند. ما در مجموعه کلودنگ آماده‌ایم تا میهمانان خود را تماما با سازها، موسیقی و مراسم‌های بومی قشم آشنا کنیم. با ما همراه باشید تا با بخشی از موسیقی و سازهای محلی قشم آشنا شویم.
ریشه فرهنگ موسیقیایی قشم چیست؟
اولین نکته‌ای که باید به آن توجه کنید این است که فرهنگ ساحل‌نشینان جنوبی ایران بیشتر متأثر از همسایگی و ارتباط با فرهنگ‌های سواحل جنوبی دریاها و ترکیبی از فرهنگ‌های آفریقایی، عربی و ایرانی است. البته قطعا فرهنگ آفریقایی نفوذ بیشتری در آن داشته است. روزگاری بخش زیادی از ساکنان جنوب ایران ما را سیاه‌پوستانی تشکیل می‌داد که به عنوان برده وارد ایران شدند.
آنها کم‌کم با مردم و فرهنگ ایران اخت گرفتند و به همان نسبت فرهنگ، موسیقی، زبان، اعتقادات و آیین‌هایی را نیز به نواحی جنوبی ایران منتقل کردند. بخش مهمی از تاثیرات این تداخل فرهنگی همان موسیقی است که حجم زیادی از آن بر پایه موسیقی درمانی و ایجاد آیین‌های موسیقی درمانی همچون مراسم زار، مشایخ، نوبان، لیوا و …. بوده است.
موسیقی محلی قشم در تمام تاروپود زندگی مردمان جزیره قشم وجود دارد و آنها حتی در دورهمی‌های خانوادگی و دوستانه از موسیقی برای ایجاد شادی و همبستگی استفاده می‌کنند. در فرهنگ قشم حتی در آداب و رسوم بومی مانند نوروز صیاد، نمایش موزیکال شوشی و رقص رَزیف از موسیقی و سازهای محلی استفاده می‌شود.
موسیقی بومی خارج از زندگی روزمره، در کار مردم قشم نیز همیشه نقش پررنگ داشته است. در گذشته برای لنج‌های قدیمی پارویی همیشه از دُهُل‌زدن برای حفظ ریتم پاروزنی و همچنین رفع خستگی و سرگرمی استفاده می‌شده است.
بنابراین موسیقی محلی قشم برای مردم جزیره فقط وسیله‌ای برای سرگرمی نیست بلکه موسیقی در فرهنگ این مردم ریشه دوانیده و در تمام مراحل زندگی آنها نقش مهمی دارد.
نی جُفتی قشم: صدای اصیل موسیقی جنوب ایران
نی جُفتی قشم، سازی با دو لوله صوتی باریک با جنس نی است که کنار هم قرار دارند و بهم بسته شده‌اند. روی هر کدام از لوله‌های نی نیز هفت سوراخ در جلو دارند و زبانه‌ها هم بر دهانه بالایی لوله‌ها قرار دارند. این ساز بادی اصلا ساز ساده‌ای نیست. در نی جُفتی باید هر دو نی باهم به صدا در بیایند.
نی جُفتی در هرمزگان از سازهای مهم تلقی می‌شود و در مناطق مختلف با سازهای مختلف همنوازی دارد. در جزیره قشم نی جُفتی معمولا با دُهُل، پیپِه و کَسِر سه‌نوازی می‌کند. نی جُفتی صدای قوی دارد و در ترانه‌ها و آهنگ‌های رقص و گاهی در مراسم زار به کار رود.
دُهُل و نقش آن در آیین‌ها و فرهنگ قشم
دُهُل از پرکاربردترین سازهای سنتی در موسیقی محلی قشم است. این ساز دورویه است و در دو طرف آن پوستی کشیده می‌شود که اغلب از پوست گاو است. دُهُل از خانواده طبل‌ها از نوع طبل‌های دوطرفه است که انواع مختلفی نیز دارد. دُهُل دوطرفه با چوب، دُهُل دوطرفه با چوب و دست، و دُهُل دوطرفه که فقط با دست نواخته و در هرمزگان با سه نام مختلف پیپه، کَسِر و مُرواس نامیده می‌شود.
از مراسم‌هایی که ساز دُهُل نقش مهمی در آن دارد مراسم زار است که در آن ممکن است از دُهُل دوسر (معمول‌ترین نوع دُهُل که در اکثر مراسم‌ها به کار می‌رود)، دُهُل گپ (بزرگ)، دُهُل رحمانی (بزرگ و دوسر که همیشه از سه‌پایه آویزان می‌شود و زنگوله دارد)، دُهُل کُم (به شکل دهل رحمانی اما سبک‌تر و کوچک‌تر)، دُهُل پیپه (بلند و یک‌طرفه که روی سه‌پایه سوار می‌شود)، دُهُل جُرّه (کوچک به اندازه ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر)، و دُهُل مودِندو (بزرگ و یک‌سره با پوست کلفت و صدای بم) استفاده شود. هر کدام از این دُهُل‌ها ممکن است در نحوه زدن، جنس بخش‌های مختلف و حتی نحوه به‌دست‌گیری متفاوت هستند.
کَسِر و درینگه قشم: صدای اصیل ساز کوبه‌ای در موسیقی بومی
دُهُل کَسِر نیز می‌تواند در انواع مختلفی مانند کَسِر بندری یا کَسِر حَبشی به کار برود. معمولا در نوازندگی‌های عادی از کَسِر بندری استفاده می‌شود اما در مراسم زار کَسِر حَبشی کاربرد دارد که از کَسِر بندری بزرگ‌تر است و برعکس کَسِر بندری که با دست نواخته می‌شود این نوع با چوب زده می‌شود. کَسِر بندری معمولا با نی جُفتی و دُهُل در سه‌نوازی به کار می‌رود و هر سه این سازها در کنار یکدیگر موسیقی پویا و تند را ایجاد می‌کنند که بسیار قوی و محبوب است.
درینگه نیز ساز کوبه‌ای است که صدای بسیار قوی و البته تیزی دارد. این ساز اندازه کوچکتری نسبت به سازهای کوبه‌ای دیگر دارد و اغلب در کنار جُفتی، عود یا دُهُل با همنوازی نواخته می‌شود. درینگه جز سازهای پرکاربرد و عام در جزیره قشم است.
ساز عود قشم چیست؟
ساز عود به عنوان ساز محلی قشم، به قدری اهمیت دارد که در اسفند سال ۱۴۰۲ اولین جشنواره ملی عودنوازی در جزیره قشم برگزار شد تا به حفظ و پیشرفت هر چه بیشتر این ساز در این منطقه کمک کند. عود ریشه‌های محلی در سواحل خلیج فارس دارد و در قشم جزئی مهم از موسیقی جزیره حتی در دورهمی‌ها است.
ساز عود یا بربط از سازهای کهن در ایران است که در سال ۱۳۹۷ نیز به ثبت ملی رسید. این ساز در کشورهای آسیای غربی مانند ایران و کشورهای شمالی آفریقا رواج دارد. عود جز سازهای زهی‌زخمه‌ای و بدون پرده با ۱۰ تا ۱۳ سیم است. ظاهر عود شبیه به گلابی و معمولا از جنس چوب درخت توت است که کاسه‌ای بزرگ اما دسته‌ای کوتاه دارد. برای نواختن عود، ساز به شکل افقی روی ران پا گذاشته می‌شود. ساز عود صدایی بسیار قوی، و بم دارد به همین دلیل برای موسیقی ایرانی و عربی بسیار هماهنگ است.
ساز تمبیره مراسم نوبان چیست؟
تمبیره نوعی ساز است که در مراسم و آیین‌های موسیقی‌درمانی قشم در مراسم نوبان به کار می‌رود. این ساز خاص از خانواده سازهای زهی مضرابی است که یک کاسه طنینی گرد از چوب دارد که بر روی دهانه آن پوست زخیمی می‌کشند و روی پوست نیز چهار سوراخ ایجاد می‌کنند. دو سوراخ بالایی ساز از ضلع‌های کناری تمبیره رد می‌شود و دو سوراخ پایینی نیز باز هستند و به افزایش صدا کمک می‌کنند. خَرکِ ساز در نقطه‌ای مشخص روی پوست است و ۶ وتر از یک سو به سیم‌گیر و از سوی دیگر در لابه‌لای طناب‌های نخی تنیده هستند. جنس وترها نیز از روده گوسفند، اسب یا بز تهیه می‌شود.
این ساز کمتر شناخته‌شده است چراکه فقط در مراسم نوبان نواخته می‌شود و در بین مردم احترام زیادی دارد. ساز تمبیره معمولا با دُهُل نوبان یا منیور همنوازی می‌کند و تعداد کمی از مردم نواختن این ساز را می‌دانند.
موسیقی محلی قشم را کجا بشنوم؟
از آنجایی‌که موسیقی در فرهنگ روزمره زندگی مردم جزیره قشم جایی پررنگ دارد بنابراین اگر بتوانید در محافل مردم حضور داشته باشید قطعا شانس شنیدن و دیدن سازهای محلی قشم را خواهید داشت. شما با اقامت در مجموعه کلودنگ حتما در دورهمی‌های شبانه اقامتگاه با میهمانان و همچنین در برنامه شب‌نشینی صحرای کلودنگ فرصت شنیدن موسیقی زیبا و تاثیرگذار قشم را به صورت اختصاصی خواهید داشت.
همین حالا سفر خود به جزیره قشم را با ما رزرو کنید.
منابع برای مطالعه بیشتر
اطرایی، ارفع؛ درویشی، محمدرضا (۱۳۹۴). سازشناسی ایرانی. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
دیدگاهتان را بنویسید
می خواهید در گفت و گو شرکت کنید؟خیالتان راحت باشد :)