مراسم رَزیف در جزیره قشم
مراسم رَزیف (Razif) یا رَزیف‌خوانی از مراسم‌های سنتی و از مهم‌ترین مشخصه‌های فرهنگی مردم استان هرمزگان است. رَزیف بخش مهمی از فرهنگ عامه و گردشگری فرهنگی استان هرمزگان به‌خصوص جزیرهٔ قشم و شهرستان کُنگ است.
باید به این نکته توجه کنیم که مراسم‌های آیینی همچون رَزیف راهی هستند برای روشن‌کردن درک ما از زندگی و فرهنگ قوی و زیبای عامه مردم. مردمی که دلبستگی و همبستگی قوی با دریا و باهم دارند. پس در چندین قرن متوالی برای حفظ پیوستگی اجتماعی زیبای خود جشن‌ها و مراسم‌هایی را برگزار کرده‌اند و برای حفظ آن کوشیده‌اند.
قشم دریایی از فرهنگ و تاریخ
جزیرهٔ قشم فقط طبیعت نیست، قشم دریایی از فرهنگ و تاریخ است که می‌تواند هر بیننده‌ای را به وجد بیاورد. قشم تلاش خود را کرده تا برای امروز ما تاریخی زیبا از انسان‌شناسی خود ارائه دهد. بنابراین اگر به قشم آمدید نباید مراسمی مانند رَزیف را از دست بدهید. شاید اگر اهلِ گردشگری فرهنگی باشید حتی به خاطر دیدن رَزیف به قشم سفر کنید.
در این مقالهٔ کوتاه ما به تعریف رَزیف، تاریخ آن، نحوهٔ اجرای رزیف و کمی معنا و نشانه‌های پشت اعمال رزیف می‌پردازیم. اما قبل از هر چیز لازم است بگوییم که رَزیف‌خوانی قبلا از آیین‌های همراه با جهازهای بادی برای شادی و تشکر از طبیعت بوده است. ولی امروزه با تغییرات زیاد در شکل دریانوردی مانند تبدیل جهازهای بادی به موتوری خیلی از کارها مثل جمع‌کردن دسته‌جمعی تور یا کم شده‌اند یا از بین رفته‌اند. بنابراین برای اینکه این فرهنگ زیبا فراموش نشود و از بین نرود آن را در عروسی‌ها و همینطور در جشن نوروز صیاد نیز برگزار می‌کنند تا طلایه‌دار میراث گذشتگان خود باشند.
تعریف مراسم رَزیف یا رَزیف‌خوانی
در ایران، رقص‌های روایت‌گرانه (Dance -Theater) فراوان بوده‌اند (زرشناس و شمسی، ۱۳۹۳: ۶۰). رَزیف‌خوانی نیز نوعی رقص روایت‌گرانه از زندگی و فرهنگ کاری مردم قشم است. البته رَزیف امروز در مراسم‌های عروسی برای زنده‌نگه‌داشتن این مراسم و همچنین ایجاد شادی برگزار می‌شود. قبل از شروع فراموش نکنید که رَزیف در قشم با نام‌های عَصوا (asvâ) یا عَضوا (azvâ) نیز خوانده می‌شود.
در رَزیف دو گروه ۸ تا ۲۰ نفره روبروی هم مراسم را اجرا می‌کنند در حالی که هر کدام یک چوب خیزران در دست دارند. البته نوازندگان را فراموش نکنید. نوازندگان در مراسم رَزیف نقش پررنگی دارند و در میان این دو گروه قرار می‌گیرند.
گروه نوازندگان رَزیف نیز بین ۵ تا ۶ نفر هستند که ۳ نفر دُهل، یک یا دو نفر شِلِنج (سنج کوچکی است که در آن یک قطعه ثابت و قطعه دیگر را بر روی آن می‌کوبند) و دو نفر هم دایره (نوعی دف که کوچکتر است) می‌نوازند.
از نکات مهم قرارگیری افراد در مراسم رَزیف‌خوانی، این است که افراد دست چپ خود را دور کمر نفر کناری خود حلقه می‌کنند. چوب خیزران هم با دست راست گرفته می‌شود. البته جالب است که بدانید در گذشته این رقص با شمشیر انجام می‌شده است اما تحولات باعث تغییر آن به چوب خیزران شد.
بخش کلامی مراسم رَزیف
مراسم رَزیف‌خوانی بخش کلامی نیز دارد که شگفت‌انگیز است. در رَزیف پس از شروع کار نوازندگان خواننده یا نَهیم شروع به خواندن می‌کند. مهم است که بدانید نحوهٔ خواندن و اعمال رَزیف‌خوانی از نوع حماسی است پس بعد از خوانندهٔ اول نهیم دوم ادامهٔ ابیات او را با لحنی سنگین‌تر ادا می‌کند. در حقیقت در گذشته قرار بوده که این اشعار مردم را به دفاع از سرزمین خودشان ترغیب کند پس اصلا عجیب نخواهد بود که با شنیدن این مراسم شوری حماسی در خود احساس کنید.
معنای اعمال مراسم رَزیف
مراسم رَزیف همانطور که گفته شد رقصی روایت‌گرایانه است بنابراین تمام اعمال آن نشانه‌ای فرهنگی و مردم‌شناسانه در دل خود دارد. رَزیف شامل چند حرکت است: ۱. دست‌ها دور کمر افراد حلق شده‌اند، ۲. خم‌شدن به سمت راست و به سمت چپ، ۳. قرارگرفتن خیزران‌های کنار هم به‌صورت افقی در یک خط و بالا و پایین‌کردن آن‌ها ۴. حرکت رفت‌وبرگشتی هر دو گروه رقص در پشت گروه نوازندگان، و ۵. پایان و دست‌زدن.
در ادامه به معنای حرکات در رَزیف می‌پردازیم.
نشانه حرکت پا در مراسم رَزیف
خم‌شدن به راست و چپ نشانه‌ای از عمل پاروزدن در روی ماشوه‌ها (ماشوه قایق‌های کوچک پارویی بودند که قابلیت حمل ۶ تا ۸ نفر را داشته‌اند) است. افراد تا زمانی که به جهاز برسند باهم به صورتی هماهنگ پارو می‌زدند. این حرکت نیز به صورت نمادین و زیبا در رقص اجرا می‌شود.
نشانه حلقه‌زدن دست‌ها دور کمر در رَزیف‌خوانی
این حرکت نشانه‌ای برای همبستگی، اتحاد و همدلی در میان افرادی است که در جهازهای بادی باهم کار می‌کردند. آن‌ها به مثابهٔ حلقه‌ای از زنجیر هستند که نباید پاره شوند تا کار در جهاز بتواند ادامه پیدا کند.
در حقیقت جاشوان (افرادی که در کشتی کار می‌کردند) باید باهم متحد می‌مانند تا کار جهازها مختل نشوند. این موضوع به صورت نمادین در رقص رَزیف به نمایش در می‌آید.
نشانه چوب خیزران در مراسم رَزیف
در رَزیف‌خوانی چوب‌های خیزران به صورت خطی کنار هم قرار می‌گیرند و هر فردی انتهای خیزران فرد کناری خود را می‌گیرد. افراد این خط واحد از خیزران را به طور هماهنگ بالا و پایین می‌برند و تا پشت نوازندگان می‌روند. در نهایت نوازندگان به سمت آن‌ها برمی‌گردند و افراد دوباره به عقب می‌روند.
این خطی گرفتن چوب‌های خیزران نشانه‌ای از طناب بزرگی است که در جهازها به کار می‌رفته است. طناب برای برای بالاکشیدن بادبان جهاز به کار می‌رفته و بسیار سنگین و مهم بوده است.
نشانه گروه موسیقی در مراسم رَزیف
گروه موسیقی در میان دو ردیف رقص هماهنگ با آن‌ها می‌چرخند و گروه‌ها به آن‌ها نزدیک و دور می‌شوند. در حقیقت گروه موسیقی در میانه نمادی حرکات امواج دریا است که در موقع کار به جهاز برخورد می‌کرده است.
دست‌زدن حرکت آخر رَزیف
در انتهای مراسم حرکت آخر دست‌زدن است. دست‌زدن آخر نشانه‌ای از شادی برای بازگشت سوی خانواده و سرزمین است. در نهایت آن‌ها با دست‌زدن بازگشت موفقیت‌آمیز و سلامت خود را جشن می‌گیرند.
نشانه موسیقی در مراسم رَزیف
در کنار رقص، موسیقی نیز در ایران سابقه‌ای چندین هزارساله دارد و قدمت آن به دوره نوسنگی می‌رسد (دیمز، ۱۳۸۸: ۴۵-۴۴). در مراسم رَزیف موسیقی نقشی بسیار مهم در هماهنگی و همچنین برطرف‌کردن نیازهای حسی افراد در حال کار در جهازها داشته است.
کار برای جاشوها در جهازها بسیار سخت بوده است و موسیقی نقشی اساسی در حفظ نیروی آن‌ها داشته است. در مراسم رَزیف نیز موسیقی و ریتم آن حسی از حماسه و هماهنگی را ایجاد می‌کنند. در گذشته این موسیقی به جز حفظ نیرو به دلیل حماسی بودن شور دفاع از میهن را نیز ایجاد می‌کرده‌اند. اما امروز موسیقی رَزیف باعث می‌شود تا مردم احساس کنند که به گروه اجتماعی خاصی تعلق دارند.
مراسم رَزیف: بازتولید وجدان جمعی
در رَزیف، تمام این هماهنگی‌ها در اعمال و موسیقی نشانه‌ای از نوع دیدگاه جامعه جهاز دارد. در حقیقت جهاز جامعه‌ای بوده است که مردم آن در راستای اهدافی مشترک، تقسیم کاری قوی می‌کردند و به صورت هماهنگ کارها را انجام می‌دادند. با این کار وجدان جمعی قوی ایجاد می‌شد که هر چقدر بیشتر شکل می‌گرفت در نهایت جامعه نیز گسترده‌تر و قوی‌تر می‌شد.
مراسم امروزی رَزیف نیز همین مفهوم اجتماعی را باهماهنگی مورد نظر در رقص و موسیقی در درون مردم منطقه ایجاد می‌کند. آن‌ها با مراسم‌های آیینی سنتی احساس تعلق به جامعه خود می‌کنند و وجدان جمعی گذشته در آن‌ها بازتولید می‌شود.
سخن آخر
مراسم رَزیف قطعا در متنی کوتاه کاملا قابل شرح نیست. اما ما سعی کردیم در این متن کوتاه تا جای ممکن تعریفی رضایت‌بخش از این نشانه فرهنگی قوی ارائه دهیم. یادتان باشد که تیم محلی و قوی مجموعه کلودنگ همیشه آماده است تا شما را از نزدیک با مفاهیم واقعی آداب و رسوم قشم آشنا کند.
مردمی که در دل یک فرهنگ زاده و پرورش یافته‌اند بهترین منبع برای غوطه‌ور‌شدن در دریای فرهنگ و رسوم آن منطقه هستند.
همین حالا سفر خود به قشم را رزرو کنید.
منابع این مقاله برای مطاله بیشتر
خجسته، فرامرز؛ انصاری‌نصب، بنیامین (۱۳۹۴). تحلیل جامعه‌شناختی آیین دریایی «رزیف» در بندر کنگ. پژوهش‌نامه فرهنگی هرمزگان، ۸ و ۹، ۱۰۸-۸۳.
زرشناس، زهره؛ شمسی، فاطمه (۱۳۹۳). پیشینه نمایش در ایران باستان. زبان‌شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۵(۲)، ۷۷-۵۱.
دیمز، اورلی (۱۳۸۸). تندیس‌گری و شمایل‌نگری در ایران پیش از اسلام، ترجمه علی‌اکبر وحدتی، تهران: نشر ماهی.
انصاری‌نسب، بنیامین (۱۳۹۹). بررسی ساختار مناسکی آیین نوروز دریایی در روستای سلخ جزیره قشم، فصلنامه فرهنگ مردم ایران، ۶۱، ۷۸-۵۸.
